Công nghệ chắc chắn thay đổi cách chúng ta sống, tuy nhiên sẽ thật ngây thơ khi tin rằng công nghệ chỉ mang lại lợi ích mà không mất chi phí. Một chủ đề thường thấy trong lịch sử là sự ra đời của các công cụ và công nghệ mới về cơ bản thay đổi cách chúng ta nhận thức về bản thân và thế giới, cũng như vai trò của chúng ta trong đó. Từ sự phát triển của động cơ hơi nước, hàng không, xử lý máy tính và gần đây hơn là trí tuệ nhân tạo, các công cụ và công nghệ đã cải thiện đáng kể phúc lợi và năng suất của con người nhưng không nhất thiết là phúc lợi của con người và hệ sinh thái của thế giới.
Tại sao vậy? Đầu tiên, sự phát triển của các công cụ và công nghệ chủ yếu nhằm mục đích sử dụng công cụ cụ thể cho nhiệm vụ, mà không cân nhắc nhiều đến những hàm ý sâu sắc và đa chiều. Trong tác phẩm có ảnh hưởng gần đây của mình là Phật giáo và Công nghệ trí tuệ (2021), Hershock phân biệt công cụ với công nghệ, nói rằng “công cụ được xây dựng và bản địa hóa” trong khi công nghệ là “hệ thống mới nổi của các hoạt động vật chất và khái niệm thể hiện và triển khai cả các giá trị chiến lược và chuẩn mực: môi trường có chủ đích định hình cách chúng ta làm mọi việc và lý do tại sao”. Công nghệ có một số chiều hướng cơ bản về nhân văn, xã hội và chính trị. Hershock làm rõ rằng “chúng ta không xây dựng hoặc sử dụng công nghệ, chúng ta tham gia vào chúng”.
Hầu hết các phát triển gần đây trong AI có thể được đánh giá thông qua cùng một lăng kính. Ngày nay, các nhà khoa học và nhà đầu tư tập trung vào việc phát triển các hệ thống nhanh hơn và thông minh hơn. Tuy nhiên, tầm quan trọng của AI như một công nghệ đang bị bỏ qua. Trong khi hầu hết các nhà khoa học đang tập trung vào “điểm kỳ dị” về công nghệ—khi sự phát triển của AI đạt đến điểm không thể quay lại; khi nó tự tiến hóa và vượt qua trí thông minh của con người “một cách chóng mặt”, các chuyên gia lo ngại rằng cuối cùng nó sẽ dẫn đến khoảnh khắc “Skynet”, như được mô tả trong loạt phim khoa học viễn tưởng Terminator.
Tuy nhiên, Hershock quan tâm nhiều hơn đến mối đe dọa sắp xảy ra của sự kỳ dị về mặt đạo đức, trong đó “không gian cơ hội cho sự điều chỉnh lộ trình của con người tiếp theo sụp đổ”, một điểm mà AI sẽ thay đổi cơ bản và không thể đảo ngược các giá trị của chúng ta cũng như cách chúng ta tương tác và hành xử. Như đã trải qua trong đại dịch COVID-19, công nghệ cho phép chúng ta duy trì kết nối trong khi chúng ta bị tách biệt và cô lập về mặt vật lý. Thật không may, công nghệ cũng làm chúng ta nhầm lẫn về kiến thức, các mối quan hệ và phương tiện hạnh phúc vì chúng ta dường như không có khả năng xác định sự thật, bản sắc thực sự và do đó là sự kết nối và mối quan hệ chân chính. Việc khám phá về mặt tâm linh và tôn giáo về điều gì khiến chúng ta hạnh phúc và làm giảm bớt đau khổ của chúng ta ngày càng trở nên khó khăn hơn: nếu đời sống đạo đức là nền tảng của hạnh phúc, như lời Phật dạy, thì làm sao chúng ta có thể đánh giá được nguyên nhân và hậu quả đạo đức khi chúng ta không còn có thể xác định được tác nhân đạo đức, cũng như các sự kiện và dữ liệu cần thiết để đưa ra những lựa chọn đạo đức đúng đắn?
Trong một hội nghị gần đây về AI và đạo đức, tôi đã lập luận rằng AI đặt ra một loạt các mối đe dọa đối với các lý thuyết hiện có của chúng ta về kiến thức, bản sắc và sự cứu rỗi. Về mặt lý thuyết tri thức, con người chúng ta “biết” bản thân và thế giới bên ngoài thông qua cảm xúc được nhận thức và suy nghĩ được hình thành. Khi chúng ta cung cấp ngày càng nhiều dữ liệu cho máy móc để giải mã sở thích và mô hình suy nghĩ của mình, chúng ta ngày càng dễ bị thao túng bởi những người có thể truy cập và phân tích dữ liệu đó. Có thể đến lúc máy móc biết nhiều hơn về cảm xúc và suy nghĩ của chúng ta so với bạn bè thân thiết và gia đình, hoặc thậm chí còn hơn cả nhận thức và sự hiểu biết của chúng ta về bản thân. Thông tin giả mạo và thiên vị cũng có thể thay đổi một cách có hệ thống cách chúng ta hành xử và suy nghĩ. Về mặt lý thuyết về bản sắc, sự phát triển của hình ảnh deepfake do máy tính tạo ra và thực tế ảo đưa chúng ta đến một thế giới trải nghiệm mới sẽ thách thức các khả năng giác quan và tinh thần của chúng ta. Chúng ta không còn có thể chắc chắn về danh tính thực sự của những người mà chúng ta tương tác kỹ thuật số và mọi người cũng có thể tạo ra nhiều nhân vật và danh tính trực tuyến. Có thể không thể thực sự hiểu bản thân và người khác một cách toàn diện và vun đắp các mối quan hệ có ý nghĩa. Nó cũng có thể đe dọa đến bản sắc cốt lõi của con người, được thể hiện thông qua ý thức và lương tâm. Cuối cùng, xét về lý thuyết cứu rỗi, AI cũng có thể cung cấp cho chúng ta những định nghĩa khác nhau về cuộc sống và hạnh phúc, cũng như những lựa chọn và hành động mà chúng ta cần thực hiện để có được hạnh phúc trong cuộc sống này hoặc ở kiếp sau.
Ý nghĩa của sự phát triển của con người trong thời đại AI là gì? Khi công nghệ làm giảm bớt gánh nặng của lao động thể chất và tinh thần trong việc tiếp thu và lưu giữ kiến thức, cũng như đưa ra những quyết định khó khăn về mặt đạo đức và trần tục, thì vai trò và trách nhiệm của con người là gì?
Khi nói đến các chủ đề về tâm trí, giá trị của con người và trí thông minh, giáo lý nhà Phật có những đóng góp rất quan trọng vào việc hiểu các giá trị, quá trình ra quyết định đạo đức, nhận thức về bản thân và thế giới này, cũng như sự tương phản giữa trí thông minh “thực” và “nhân tạo”. Đức Phật có những quan sát rất độc đáo về thế giới hiện tượng này và cách con người tương tác với nó. Nó có thể cung cấp cho chúng ta những hiểu biết quan trọng để hiểu rõ hơn về nguyên nhân và hậu quả của việc áp dụng công nghệ và hiểu biết độc đáo về tâm trí con người – sự tự bẫy cũng như khả năng giải thoát tiềm tàng của nó. Do đó, giáo lý nhà Phật có thể mang lại sự hiểu biết sâu sắc về hạnh phúc, lòng trắc ẩn và sự tự do của con người. Thông qua thế giới quan Phật giáo, chúng ta có thể phát triển sự tự tin tốt hơn vào tiềm năng và vị trí độc đáo của trí thông minh con người bằng cách minh họa khả năng giành lại quyền kiểm soát sự chú ý, ý thức và quan trọng nhất là khả năng lựa chọn. Khi các thiết bị, thành phố và quốc gia của chúng ta trở nên thông minh hơn, trí thông minh của con người phải tiếp tục nâng cấp thay vì hạ cấp.
Tiến sĩ Ernest Chi-Hin Ng
