Nằm trong cánh cung núi trùng điệp của vùng Đông Bắc, đỉnh núi Yên Tử, nơi có Chùa Đồng toạ lạc, cao 1.068 mét so với mặt nước biển. Từ xưa, núi rừng Yên Tử đã nổi tiếng là nơi có phong cảnh ngoạn mục và được liệt vào Danh sơn đất Việt.
Vốn là một thắng cảnh thiên nhiên, ngọn Yên Tử còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử với mệnh danh "đất tổ Phật giáo Việt Nam". Trên đỉnh núi thường có mây bao phủ nên ngày trước có tên gọi là Bạch Vân sơn. Để lên được đến đỉnh Yên Tử, nơi có Chùa Đồng tọa lạc, chúng ta phải leo khoảng sáu nghìn mét với sáu giờ đi bộ liên tục qua hàng ngàn bậc đá, đường rừng núi…
Sau hai lần lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống Nguyên-Mông thắng lợi (1285-1288), vị vua anh hùng Trần Nhân Tông nhường ngôi cho con, xuất gia về Yên Tử tu hành, lấy pháp hiệu Trúc Lâm Đại Đầu Đà, sáng lập ra Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Bằng học vấn uyên thâm và kinh nghiệm từng trải, Trần Nhân Tông lĩnh hội thành tựu của các vị cao tăng đi trước, tiếp nhận những yếu tố tích cực của Phật giáo là từ bi, bác ái, khoan dung, bình đẳng, hướng thiện và loại bỏ mặt yếm thế, yên phận, bí hiểm… tạo nên bản sắc riêng của Phật giáo Việt Nam. Đạo không tách biệt đời, đạo phải thể nghiệm trong cuộc sống – giáo lý Thiền Trúc Lâm Yên Tử trở thành nền tảng tư tưởng dựng nước, giữ nước thời Trần và tiếp tục mạch sống đến tận ngày nay.
Tham quan phòng trưng bày các di vật của Thiền viện Trúc Lâm – trước đây có tên gọi Long Động tự hay chùa Lân, chúng tôi vô cùng xúc động khi nhìn thấy hàng trăm mảnh gốm cổ có niên đại khác nhau được trưng bày trang trọng. Nhiều nhất là những mảnh gốm thời Trần: mảnh gốm đất nung tạo hình bệ hoa sen với hai lớp cánh đắp nổi chen khít dăng hàng ngang như thường thấy ở các bệ tượng Phật, một mảnh tháp cổ thời Trần với những đường diềm trang trí cánh sen và lá đề vô cùng tinh tế, một mảnh vỡ mô hình tháp đất nung với đường diềm mái và những ô trang trí hoa chanh đặc trưng thời Trần… Những di vật gốm này được lấy lên từ lòng đất năm 2002 khi xây dựng lại chùa Long Động trên nền chùa cũ đã bị giặc Pháp tàn phá những năm 50s của thế kỷ trước
Mặc dù Công ty CP phát triển Tùng Lâm đã đầu tư một hệ thống cáp treo từ chân núi lên đến chùa Hoa Yên ở độ cao 534 mét so với mực nước biển, song du khách vẫn muốn thử sức mình với đường hành hương từ chùa Giải Oan lên chùa Hoa Yên ở độ cao gần một nghìn mét và đường dài 1.600 mét, nơi có hai cây đại cổ thụ đã tồn tại hơn 700 năm tuổi. Leo ngược các bậc đá, nhiều đoạn dốc đứng trên sườn núi Yên Tử đúng là một thử thách lớn đối với nhiều người. Bước chân lên đường tùng cổ có tuổi đời hơn 700 năm, mọi mệt nhọc như tiêu tan. Những rễ tùng uốn lượn ôm lấy đá, trơn bóng hòa lẫn cùng đá. Một cầu thang tự nhiên tạo bởi rễ tùng và đá dưới những tán tùng cổ thụ khiến cho mỗi chúng ta đều phải sững sờ trước vẻ đẹp của tạo hóa và bàn tay con người. Tương truyền, hai hàng tùng này chính do vua Trần Nhân Tông trồng.
Qua Hòn Ngọc tới vườn tháp Huệ Quang, trước cửa chùa Hoa Yên với 97 ngọn tháp lớn nhỏ. Nổi bật trong vườn tháp là tháp tổ Huệ Quang. Đây là ngôi tháp do đích thân vua Trần Anh Tông cho xây để chứa xá lỵ vua cha vào khoảng năm 1310. Nền tháp xây bằng đá, có mặt hình lục giác. Bệ tháp tạo nên bởi hàng chục phiến đá xanh ghép lại. Các khối đá được gia công cẩn thận, mạch ghép rất thẳng và có thêm lỗ cá chì ghép mối, những viên đá ở phía ngoài có chạm nổi đề tài sóng nước.
Tầng khám thờ là đài sen gồm 102 cánh mở rộng ôm lấy thân tháp ở phần trên. Trên mỗi cánh sen có chạm nổi hoa cúc dây. Đặc biệt, phía sau tháp còn một đoạn đường khá nguyên vẹn được lát 84 viên gạch hoa. Gạch có dáng hình vuông, độ nung khá cao. Mặt gạch chạm nổi hoa cúc được bố cục theo quy tắc vuông tròn: bao quanh diềm gạch vuông hàng chấm nổi tròn giữa hai đường gờ nổi, chính giữa là một bông cúc trong vòng tròn, bốn bông hoa cúc khác đối xứng xung quanh trong một vòng tròn lớn hơn, điền kín bốn góc là các bông hoa cúc nhỏ hơn. Trong các di tích thời Trần ở nước ta, đây là con đường gạch hoa duy nhất còn lại đến ngày nay.
Tìm hiểu tại sao ở Yên Tử, mỗi am và tháp đều được dựng giữa hai gốc tùng, các thiền sư ở Yên Tử đã giải thích: Sở dĩ vậy vì theo quan niệm của người phương Đông, tùng vốn là cây thiêng, có khả năng hút linh khí của trời đất, việc tọa thiền dưới gốc tùng sẽ làm tăng công năng tu tập của mỗi thiền sư. Thêm một nguyên nhân nữa, theo kinh Phật, khi đức Phật Thích Ca nhập niết bàn ở Kushinagar (Ấn Độ), ngài nằm ở giữa hai cây Ta la song thọ đang nở hoa trắng…
Đoạn đường từ An Kỳ Sinh lên đỉnh Yên Tử nơi có Chùa Đồng toạ lạc, du khách có cảm tưởng như đi trong mây. Gặp khi trời quang mây tạnh, từ đỉnh núi Yên Tử, du khách có thể chiêm ngưỡng cảnh đẹp của vùng Đông Bắc.
Yên Tử, nơi thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa môi trường tự nhiên và môi trường kiến trúc nghệ thuật, một truyền thống đáng được trân trọng của dân tộc ta. Mỗi ngôi chùa, am tháp đều tựa vào dáng núi thế cây. Dấu ấn nghệ thuật Phật giáo vẫn còn được lưu giữ ở Yên Tử như một minh chứng cho sự trường tồn của thiền phái Trúc Lâm, một biểu hiện rõ nét ý thức dân tộc mạnh mẽ của quân và dân Đại Việt thời nhà Trần: chủ trương sống với đời, hòa vào đời, sống theo quy luật của tự nhiên, gần dân, thân dân, thắm đượm tình người.
Một mùa hội xuân Yên Tử nữa đang về, cùng với đó thì nhiều cơ hội lớn cũng đang rộng mở cho khu di tích này. Mới đây, rừng đặc dụng Yên Tử đã được chính thức thành lập rừng quốc gia Yên Tử với ba phân khu chức năng chính, góp phần tích cực trong bảo tồn và phát triển bền vững các giá trị đa dạng sinh học, giá trị thẩm mỹ của cảnh quan thiên nhiên chung quanh các di tích.
Thật ý nghĩa hơn nữa, vị vua anh hùng Trần Nhân Tông, người sáng lập Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử hiện đang được đề nghị công nhận là Danh nhân văn hóa thế giới; Cùng với đó, Yên Tử và Khu di tích lịch sử – văn hóa nhà Trần tại Đông Triều tạo thành một không gian văn hóa nhà Trần ở Quảng Ninh cũng đang được lập hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới.
