Cũng như mọi năm, gia đình bà Bích Hà (quận Tây Hồ) lại quây quần đầy đủ con cháu trong ngày mùng 3 Tết để làm lễ hóa vàng. Dù giàu hay nghèo, gia đình nào cũng cố gắng sắm sửa một mâm cơm có đủ các món ăn truyền thống như bánh chưng, giò, canh măng, miến, gà luộc… để thắp hương dâng lên tổ tiên, những người thân đã khuất bóng để cầu xin tổ tiên phù hộ cho một năm mới an lành, nhiều may mắn.
Các cụ xưa có tục lệ “Mùng một Tết cha, mùng 2 Tết mẹ, mùng 3 Tết thầy”. Những ngày đầu năm, ngoài việc đi chúc Tết, người Việt còn có lệ đi cúng bái hay vãn cảnh ở đền, chùa, từ đường. Ngày mùng 3, mùng 4, mùng 5 làm lễ hóa vàng đưa tiễn tổ tiên và cũng thường là thời điểm dâng hương kết thúc Tết Nguyên đán.
Ngày mùng 4 tháng Giêng theo lịch cổ là ngày con nước. Trong ngày này, người Việt làm lễ cúng tổ tiên đã về ăn Tết với con cháu và đốt nhiều vàng mã để tiền nhân về cõi âm có thêm tiền vốn đầu năm, đặng phù hộ độ trì cho con cháu hậu thế làm ăn phát đạt. Tại nhiều vùng ở Đồng bằng Bắc Bộ, người Việt có tục hát chèo đò đưa tổ tiên trở lại thế giới bên kia.
Theo nhà sử học Dương Trung Quốc, tục hoá vàng dựa trên tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, vật hoá vàng thường gắn với đời sống thường nhật, để thấy con người ở thế giới vô hình bên kia sống gần với dương gian. Theo tục lệ người Việt cổ, ngày hóa vàng được chọn là ngày mùng 7 tháng Giêng, bởi lẽ người xưa cho rằng đó là ngày của loài người (nhân nhật). Theo “Phương sóc chiêm thú” cùng một số địa chí thì ngày mùng 1 là ngày của gà, mùng 2 là ngày của chó, mùng 3 là ngày của lợn, mùng 4 của dê, mùng 5 của trâu, mùng 6 của ngựa, mùng 7 của loài người và mùng 8 của thóc lúa.
Ngày nay, để phù hợp với điều kiện sống người ta không nhất thiết phải hóa vàng vào ngày mùng 7 mà có thể sớm hơn. Việc chọn ngày làm lễ hóa vàng tùy thuộc vào mỗi gia đình, nhưng chủ yếu bắt đầu từ mùng 3 đến khoảng mùng 10 Tết Nguyên đán. Điều quan trọng nhất là phải có lễ tạ gia tiên, gia thần và chư vị thánh thần, phật. Vì theo quan niệm dân gian, có lễ tạ thì tấm lòng của chủ nhà mới được người âm chứng giám, phù hộ cho gia đình mạnh khỏe, phát đạt.
Ngày lễ tạ rất quan trọng trong dịp Tết Nguyên đán của người Việt. Theo quan niệm dân gian, trong dịp Tết, các bậc gia thần, gia tiên luôn ngự trên ban thờ, vì thế đèn hương không bao giờ được tắt. Các thức dâng cúng phải đợi đến ngày hóa vàng mới được đem xuống (trừ những thứ dễ thiu như thịt, xôi…). Nếu đèn hương bị tắt, nhất là việc hạ lễ vật trước khi lễ tạ sẽ phạm phải điều bất kính.
Sau khi lễ, việc hóa vàng cũng phải hóa riêng. Phần tiền, vàng của gia thần phải hóa trước, vàng của tổ tiên hóa sau để tránh nhầm lẫn. Tục xưa, tại nơi đốt vàng mã, người ta thường đặt vài ba cây mía dài. Dân gian cho rằng đây là đòn gánh để các linh hồn mang hàng hóa.
