“Tăng ly chúng” là một vấn đề đã được bàn luận nhiều.
Từ vấn đề trên, chúng tôi nghĩ đến một hiện tượng cũng rất đáng được quan tâm, mà hình như, chưa được đặt thành vấn đề để mổ xẻ: “cư sĩ ly tăng”.
“Tăng ly chúng tăng tàn”, còn chúng tại gia ly chúng xuất gia thì ra sao? Thế nào là “cư sĩ ly tăng”? Đâu là nguyên nhân và đâu là cách giải quyết vấn đề?
1. Chủ trương từ phía một số cư sĩ
Ở Việt Nam, vấn đề cư sĩ tu hành mà không cần đến tăng chúng, hay cũng có thể nói là loại trừ tăng chúng, đã là một vấn đề lớn.
Từ những năm 1930 – 1940, ở miền Tây Nam bộ, đã khởi phát một giáo phái, vẫn xưng danh là Phật giáo, nhưng phương pháp tu hành chỉ đơn thuần là tu tại gia, không có tăng đoàn. Đôi khi, hơi cực đoan, tăng sĩ Phật giáo còn là đối tượng để phê phán.
Tiếp sau đó lại xuất hiện một giáo phái, cũng xưng là Phật giáo, tu pháp môn “Tịnh độ”, vẫn dựng chùa, đúc tượng, in kinh, nhưng phủ nhận tăng bảo. Chùa không có thầy. Cư sĩ tự chủ lễ, nhận cúng dường, thay thế công việc của tăng sĩ.
Ở Quận 5, Sài Gòn, từ trước 1975 đã có những đoàn thể cư sĩ Phật giáo người Hoa, cũng xây chùa, đúc tượng, tự tổ chức cúng tế, hộ niệm, hoàn toàn không có tăng sĩ.
Nhiều nơi ở khắp miền Nam có một dạng chùa được mệnh danh là chùa “Bạch y”, do cư sĩ xây dựng sở hữu, không có tăng chúng. Hiện nay, dạng chùa “bạch y” vẫn còn, dù có khi không treo bảng chùa, nhưng vẫn có các khóa lễ hàng ngày và vẫn tổ chức các hoạt động từ thiện.
Qua một số tài liệu, chúng tôi được biết ở một số nước Phật giáo, cũng có hiện tượng “cư sĩ ly… tăng” như vậy, mà đáng nói nhất là Nhật Bản. Ở Nhật có một số tổ chức Phật giáo chỉ toàn là cư sĩ. Họ cũng xây chùa, đúc tượng, cúng tế, hộ niệm và tiến xa hơn, tổ chức biên soạn, trước tác sách nghiên cứu Phật học, tổ chức truyền bá Phật giáo, tổ chức diễn giảng, trường Phật học, thậm chí cả hoạt động chính trị dưới danh xưng một tổ chức Phật giáo.
Một vị Pháp sư Việt Nam có kiểm lại danh mục sách Phật học của Nhật được dịch ra tiếng Việt, thì thấy rằng một phần đáng kể đều do cư sĩ Phật giáo Nhật Bản biên soạn. Nếu so với các tác giả sách Phật học Việt Nam, chủ yếu đều do các vị hòa thượng, thượng tọa biên soạn, thì sách Phật học Nhật Bản, tuy có, nhưng là hiếm tác giả tăng sĩ.
Ở Nhật Bản, Hàn Quốc…, việc hộ niệm trong dịp lễ hiếu, một phần lớn do cư sĩ đảm nhiệm, và họ tổ chức như một dịch vụ có thu phí.
Hoạt động tu học, tế lễ, hoằng pháp không có tăng sĩ như vừa trình bày ở trên rõ ràng là do quan điểm của một số cư sĩ Phật giáo hơn là sự thiếu vắng đội ngũ tăng sĩ.
Đây là xu hướng người cư sĩ thay thế vai trò của tăng sĩ, từ đó tách rời khỏi giới tăng sĩ.
2. Việc tiếp nhận sự truyền bá Phật giáo không thông qua tăng đoàn
Đó là hiện tượng khá phổ biến ở các nước Âu Mỹ.
Phật giáo đến các nước ở khu vực này không phải chỉ bằng hoạt động truyền bá của các tăng sĩ từ châu Á, mà bằng sách vở và báo chí Phật học, ngày nay có thể thêm cả internet. Đức Phật đến với họ không phải với tư cách một vị giáo chủ một tôn giáo và Phật pháp đến với họ như là một triết thuyết, hơn là một hệ thống giáo lý. Họ tu tập thiền học như tập yoga.
Những phương pháp tu hành Phật giáo đối với một số lượng không nhỏ cư sĩ phương Tây được quan niệm như những bài tập rèn luyện thâm tâm nhằm hướng tới sự an lạc.
Trong mối quan hệ đối với Phật giáo, họ không có tình cảm tôn giáo thực thụ như tín đồ Phật giáo ở những nước có tăng đoàn đông đảo. Những cư sĩ phương Tây có thể lập hội, cùng nhau phiên dịch trước tác kinh sách Phật giáo, tổ chức hoằng pháp, nhưng không xây chùa, thỉnh tăng, xây dựng Phật giáo như là một tôn giáo.
Ở dạng cư sĩ này, người tăng sĩ vắng bóng trong hoạt động tu học của họ như là một điều đương nhiên, vì khởi thủy đã là như vậy. Nó hoàn toàn khác với quan điểm có xu hướng loại trừ vai trò người tăng sĩ ở những nước có truyền thống Phật giáo lâu đời.
Nhiều sách vở, tài liệu, hội thảo Phật học ghi nhận những đóng góp không phải nhỏ của nhiều vị cư sĩ ở các nước phương Tây. Những đóng góp của họ là hết sức quý giá, rất có ý nghĩa và đáng được ghi nhận.
Nhưng việc miêu tả những hoạt động của các cư sĩ trí thức Phật giáo dường như là diện mạo của toàn thể hoạt động Phật giáo ở một số nước Âu Mỹ dường như chưa được xem như một vấn đề.
Chúng tôi xem đây là vấn đề và nó cũng đáng làm cho chúng ta quan tâm như đối với xu hướng loại trừ vai trò của tăng bảo ở một số nước Phật giáo phương Đông. Điều đã diễn ra ở phương Tây cũng đã có mặt ở Châu Á, và ngay tại Việt Nam.
Bên cạnh những tập thể cư sĩ Phật giáo lập chùa, đúc tượng, hành lễ không cần tăng sĩ, cũng đã có những cư sĩ đến với Phật giáo qua những tác phẩm Phật học, thay vì từ truyền thống gia đình. Rồi họ chỉ đến những nhà sách Phật giao thay vì đến chùa tu trong các chúng. Đối với những cư sĩ Phật giáo như thế, tất nhiên vai trò của tăng sĩ cũng không tồn tại trong họ. Có chăng đi nữa là chỉ qua những quyển sách mà chư tôn hòa thượng, thượng tọa… là tác giả.
3. Hiện tượng một số “đạo” mới ở phương Tây có dùng một số khái niệm Phật học
Những người theo đạo này cũng xưng là cư sĩ (tu tại gia), cũng nói đến thiền quán, Tịnh độ, Phật, Bồ tát…, nhưng đã đi đến mức không nhận mình là người theo đạo gì đó, mà giáo chủ là một người đời. Họ có thể ăn chay, niệm Phật, nhưng lại tỏ ra “dị ứng” với tu sĩ Phật giáo.
Đến đây, vai trò tăng sĩ từ chỗ không cần thiết đã chuyển biến đến chỗ đối lập với số “cư sĩ” vẫn còn ăn chay, niệm Phật, ngồi thiền kia. Họ không chỉ muốn loại trừ chư tăng mà còn muốn cạnh tranh với chư tăng trong việc hành đạo.
4. “Cư sĩ ly tăng” hay “tăng ly cư sĩ”?
Việc “cư sĩ tăng ly” đã là một xu hướng rõ ràng về phía cư sĩ. Nhưng thực trạng “cư sĩ ly tăng” cần phải được tìm hiểu nguyên nhân một cách toàn diện.
Chúng tôi nghĩ rằng, cũng đã có hiện tượng “tăng ly cư sĩ”.
“Tăng ly cư sĩ” vì trước hết đã phổ biến trong lịch sử phát triển của Phật giáo hiện tượng “tăng ly tăng”. Sự phân chia trong nội bộ tăng đoàn Phật giáo tất yếu có tác động đến sự phân hóa giữa tăng sĩ và cư sĩ. Các cận sự nam, cận sự nữ (một tên gọi khác của cư sĩ nam nữ) sẽ không còn “cận” với nhóm tăng sĩ mà vị tăng sĩ bổn sư của họ đã ly khai. Mầm mống việc “ly” bắt đầu từ đây, mà có thể đã từ nhiều ngàn năm trước.
Thứ đến, một bộ phận tăng sĩ đã không thực hiện được vai trò “chúng trung tôn”, vai trò lãnh đạo tứ chúng của mình. Họ không duy trì được sự hưng thịnh của Phật giáo, hay chỉ muốn “độc thiện kỳ thân”, chỉ đặt nặng mục tiêu an lạc, giải thoát cho riêng mình.
Tự tu khép kín chính tức là tăng ly chúng. Không đảm đương nổi rường cột Phật giáo cũng là làm “cư sĩ ly tăng”.
Tất nhiên, trong quá trình “ly” một cách tiêu cực này có cả quá trình “tăng ly chúng tăng tàn”. “Tăng ly chúng” là bước một để “cư sĩ ly tăng”. “Tăng tàn” thì còn làm cho “cư sĩ ly tăng” nhanh hơn nữa, vì đã “tàn” rồi, thì đâu phải là chỗ nương tựa!
Ở Việt Nam, giai đoạn mà xu hướng “cư sĩ ly tăng” lên cao (những năm 30 – 40 thế kỷ XX) chính là giai đoạn mà Phật giáo Việt Nam đi đến mức độ suy tàn cực độ, dẫn đến sự khởi động bước đầu của quá trình chấn hưng Phật giáo mà kết quả chỉ có được ở những thập niên sau.
Ở đây có vấn đề “cư sĩ ly tăng” vì cư sĩ mất lòng tin vào tăng..
Quan điểm xem nhẹ hoạt động hoằng pháp mà chỉ đặt nặng vào hoạt động tu học chi phối Phật giáo không chỉ ở Việt Nam mà toàn châu Á một thời gian dài cũng đã là nguyên nhân dẫn đến một đạo Phật không có tăng bảo ở phương Tây.
Trong thực tế, các nhà sư châu Á đến phương Tây hoằng pháp hay những người phương Tây đến châu Á rồi phát hiện ra những giá trị của đạo Phật để sau đó truyền bá ở phương Tây? Chỉ khi những sự kiện lịch sử buộc các nhà sư châu Á phải đến phương Tây, thì khi đó, mới thấy vai trò của người tăng sĩ.
Tất nhiên, trong một hoàn cảnh như vậy, thì đó là một vai trò bị động (chúng ta thử nêu ra câu hỏi, nếu không có sự kiện Tây Tạng 1959 thì liệu Phật giáo Tây Tạng có góp phần vào hoạt động hoằng pháp như đã thấy ở phương Tây hay không, hay các vị sư Tây Tạng vẫn ẩn mình trên những đỉnh núi cao, cách biệt với thế giới).
Khi mà lịch sừ giao phó trách nhiệm cho người cư sĩ, thì tất nhiên họ buộc phải hoạt động độc lập (như một số cư sĩ trí thức phương Tây dẫn đến tình trạng không thể tránh khỏi là “cư sĩ ly tăng” (vì không có tăng).
Sự thụ động của giới tăng sĩ, không giữ được vai trò hạt nhân tập hợp quanh mình những người tu Phật, cũng góp phần hình thành những thứ đạo ăn chay, niệm Phật, nhưng tu xuất hồn, “vô vi”, do những người xa lạ với đạo Phật lãnh đạo.
Tâm ngã mạn, kiêu căng, tự mãn, bệnh vốn dĩ có ở số đông những cư sĩ tu Phật cũng dẫn đến tình trạng “cư sĩ ly tăng”. Ắt họ nghĩ rằng chỉ cần chút hiểu biết Phật học, họ vẫn có thể chủ lễ, thuyết pháp rồi cả tu giải thoát mà không cần đến quan hệ với chư tăng, hay cố gắng tinh tấn xuất gia thọ đại giới.
5. Hậu quả của việc “cư sĩ ly tăng”
Như trên đã nói, những đóng góp độc lập của cư sĩ đối với việc phát triển Phật giáo là rất có giá trị.
Nhưng tình trạng “cư sĩ ly tăng” tất yếu sẽ dẫn đến một đạo Phật méo mó, biến dạng.
Ở mức độ ít tiêu cực hơn, Phật giáo không còn là một tôn giáo. Những “cư sĩ” Âu Mỹ xem đức Phật như một nhà tư tưởng và họ thực hành đạo Phật như một kiểu luyện tập để có được an lạc. Họ nhìn chùa chiền và tăng đoàn như những người đứng bên ngoài, có thiện cảm, gần gũi, nhưng không phối thuộc.
Đáng ngại hơn là những ngôi chùa không có sư, những đoàn thể Phật giáo không có chùa, những buổi hành lễ không có chư tôn đức chủ trì. Một đạo Phật khuyết dần một trong ba ngôi tôn quý!
Và trầm trọng là những thứ đạo gì gì đó, những người theo đạo tự nhận đã là những nhà tu, vẫn ăn chay, niệm Phật nhưng… đối kháng với Phật giáo.
Đã đến lúc nên coi “cư sĩ ly tăng” là một vấn đề, tiếp tục công cuộc chấn hưng Phật giáo ở một cấp độ mới, hướng về hình mẫu tứ chúng mà đức Phật đã nói rõ trong kinh điển và tự mình xây dựng.
Môi trường “tứ chúng đồng tu” với một mối quan hệ bền vững phù hợp với giáo pháp mới là một môi trường tu thật sự, mới thật là “hạnh phúc” như lời kinh Pháp cú.
MT
