Tổn thất nặng nề
Ngày 10/2/2025, chùa Vẽ, di tích lịch sử văn hóa quốc gia tại phường Thọ Xương, TP Bắc Giang, bất ngờ bùng phát hỏa hoạn. Ngọn lửa khởi phát từ gian chính điện rồi nhanh chóng lan rộng, thiêu rụi toàn bộ chùa với 5 gian, 4 mái cùng nhiều tượng Phật và hoành phi có tuổi đời hàng trăm năm. Chùa Vẽ được xây dựng từ thời Lê Trung Hưng vào thế kỷ XVII, được công nhận là di tích lịch sử văn hóa quốc gia từ năm 1994, là nơi lưu giữ nhiều giá trị tín ngưỡng quan trọng. Nhưng sau đám cháy, những gì còn lại chỉ là đống tro tàn và những bức tượng cháy sém không thể phục hồi.
Không lâu trước đó, sáng 23/10/2024, chùa Phổ Quang ở Phú Thọ cũng chìm trong biển lửa. Ngọn lửa bùng lên từ bên trong chùa, thiêu rụi hoàn toàn kiến trúc bằng gỗ quý và nhiều hiện vật cổ. Trong số di vật bị hư hại có bàn thờ Phật bằng đá từ thời Trần – một bảo vật quốc gia vô giá. Chùa Phổ Quang được xây dựng từ thế kỷ XIV, là một trong những trung tâm Phật giáo quan trọng của vùng trung du Bắc bộ. Vậy mà chỉ trong vài giờ, công trình lịch sử này đã bị hủy hoại hoàn toàn.
Năm 2022, di tích Quốc Tử Giám triều Nguyễn tại Huế cũng không thoát khỏi thảm kịch. Đám cháy bắt đầu từ khu nhà tự học, nơi trưng bày các hiện vật lịch sử về phong trào đấu tranh chống thực dân Pháp. Ngọn lửa đã khiến một phần mái khu nhà bị sụp đổ, gây hư hỏng nghiêm trọng cho một trong những biểu tượng giáo dục hàng đầu dưới thời Nguyễn. Quốc Tử Giám vốn là trung tâm đào tạo nhân tài của triều đình phong kiến Việt Nam, nơi lưu giữ những dấu ấn về khoa bảng và truyền thống học thuật của dân tộc. Việc di tích này bị cháy khiến nhiều hiện vật quý giá không thể phục hồi, kéo theo sự tiếc nuối vô hạn của các nhà nghiên cứu văn hóa.
Sau mỗi vụ cháy, câu hỏi về trách nhiệm lại được đặt ra nhưng chưa bao giờ có một câu trả lời rõ ràng. Thông thường, các ngôi chùa và di tích được giao cho ban quản lý di tích hoặc chính quyền địa phương bảo vệ. Tuy nhiên, khi xảy ra sự cố, mọi thứ lại rơi vào tình trạng “cha chung không ai khóc”. Những câu trả lời kiểu “chúng tôi đã cố gắng nhưng bất khả kháng” hay “di tích có từ lâu đời nên khó kiểm soát hỏa hoạn” xuất hiện nhiều hơn là những biện pháp khắc phục cụ thể.
“Chúng ta đang mất dần những công trình văn hóa vô giá mà không ai thực sự chịu trách nhiệm”, kiến trúc sư Lê Văn Minh (Trung tâm Bảo tồn di tích và di sản kiến trúc) nhận định.
Nên xử lý nghiêm để làm gương
“Dù nguyên nhân ban đầu của các vụ cháy chùa thường được cho là chập điện hoặc sơ suất trong thắp hương, đốt vàng mã, nhưng thực tế cho thấy, công tác bảo vệ di tích vẫn còn nhiều lỗ hổng nghiêm trọng. Hệ thống báo cháy tại nhiều ngôi chùa hầu như không hoạt động, phương tiện chữa cháy thô sơ, trong khi đội ngũ trông coi lại thiếu kỹ năng xử lý sự cố. Khi hỏa hoạn xảy ra, lực lượng chữa cháy nhiều khi không thể tiếp cận kịp thời do di tích nằm sâu trong các khu vực khó tiếp cận, hoặc không có nguồn nước gần đó để dập lửa”, ông Minh nói.
Về trách nhiệm của các bên liên quan trong việc để xảy ra cháy nổ tại các di tích quốc gia, kiến trúc sư Hoàng Đạo Kính nhấn mạnh: “Di sản của cha ông để lại không thêm, chỉ vơi đi thôi. Đánh mất là mất hẳn. Bổn phận của chúng ta là truyền các di sản hiếm hoi từ dĩ vãng sang bàn tay các thế hệ tiếp sau. Bởi thế, cần phải phân định rõ trách nhiệm trong việc bảo quản di tích”.
Cùng quan điểm, ông Trương Minh Tiến, Chủ tịch Hiệp hội UNESCO Hà Nội, nói: “Hiện các luật di sản, luật phòng cháy chữa cháy đều có quy định rõ ràng về quyền hạn và trách nhiệm của cá nhân, tập thể khi để xảy ra cháy nổ di tích nhưng dường như chưa từng có sự vụ nào được xử lý rốt ráo”. Ông Tiến đề xuất Nhà nước nên mạnh tay xử lý một vài vụ điển hình để làm gương, từ đó xốc lại ý thức bảo vệ di tích của các bên liên quan.
“Tình trạng “mất bò mới lo làm chuồng” cần phải chấm dứt. Nếu không có chế tài xử lý nghiêm trách nhiệm của những đơn vị lơ là công tác bảo vệ di tích, câu chuyện cháy chùa, hỏng tượng sẽ còn tiếp diễn. Và khi đó, chúng ta không chỉ mất đi những giá trị văn hóa quý giá, mà còn đánh mất cả trách nhiệm gìn giữ ký ức của dân tộc”, ông Tiến nói.
Để ngăn chặn các vụ cháy tương tự trong tương lai, theo ông Tiến, cần đồng bộ giải pháp kiểm tra và nâng cấp hệ thống điện, đảm bảo hệ thống điện tại các di tích được lắp đặt an toàn, sử dụng thiết bị chất lượng và được kiểm tra, bảo dưỡng thường xuyên. Quản lý chặt chẽ việc sử dụng lửa, giám sát nghiêm ngặt việc thắp hương, nến và đốt vàng mã; bố trí khu vực riêng biệt cho các hoạt động này. Trang bị và bảo dưỡng thiết bị phòng cháy chữa cháy, cung cấp đầy đủ bình chữa cháy, hệ thống báo cháy và nhất là phải đào tạo nhân viên, người trông coi di tích về kỹ năng phòng cháy chữa cháy cơ bản.
