Mỗi người có một vai trò, vai trò đó không phải là điều bất biến, mà luôn thay đổi. Tuy nhiên, sự thay đổi đó phải cần có đủ duyên, đủ điều kiện.
Sau khi chiếm dụng của công ty tôi một số tiền lớn với người này nhưng có thể không lớn … với người kia – cô biến mất! Để quên đi nỗi bực bội, tôi xóa tên và số tiền thoại của cô lưu trong máy. Không ngờ, đó lại là nguyên nhân làm tôi tiếp tục lưu tâm đến cô nhiều lần nữa và cho mãi đến bây giờ.
Một buổi sáng đầu ngày làm việc, điện thoại cầm tay của tôi reo, máy hiển thị số gọi lạ. Thường thì tôi từ chối những cuộc gọi lạ, nhưng đang lúc tâm trạng phấn chấn đầu ngày, tôi bấm “OK” chợt nghe giọng nói quen thuộc của cô: Chị ơi…”.
Không, không phải là giọng nói mà là tiếng gọi thảng thốt của một con chim đang bị thương, rất nặng. Cô đề nghị với tôi một cái hẹn, lại là cái hẹn ở nhà riêng – dù cô biết tôi chẳng tiếp khách làm ăn ở nhà bao giờ.
Đã hơn một năm nay, tôi là người mà cô luôn tìm cách tránh né bằng cách này cách khác. Ngành nghề và hoạt động của hai công ty gần giống nhau, nhưng nếu công trình nào công ty tôi tham gia thì công ty của cô không bén mảng tới, tôi biết là cô ngại. Thương trường ở TP.HCM tưởng rộng mà lại hẹp. Trong giới kinh doanh đa số biết nhau, có muốn tránh cũng không xong trừ trường hợp một bên cố tình tránh né còn một bên coi như không gặp. Vì vậy, khi nghe cô gọi tiện thoại. tôi biết rằng tình cảnh mà cô đang gặp phải đã quá sức chịu đựng của cô rồi.
Tôi tiếp cô vào một buổi chiều cuối tuần, ở nhà tôi. Biết cô là người nhạy cảm, rất thích hoa và thích thưởng thức trà nóng nhắm nhẩn nha với hạt sen Huế, nên tôi đã chuẩn bị sẵn. Tôi còn đốt vài khúc trầm hương với hy vọng buổi nói chuyện sẽ được dịu đi và để tôi dằn cơn giận dỗi cua mình. Vào giờ hẹn, trời đổ mưa lớn, tôi cũng không áy náy lắm về thời tiết vì tôi biết, từ khi còn là “người làm thuê số 1” (giới doanh nhân gọi cô như thế) cô đã đi lại bằng chiếc Land Cruise để kiểm tra công trường, để giao dịch; điều này làm nhiều chủ doanh nghiệp “yếu bóng vía” phải giật mình.
Hôm nay thì khác. Tôi có nghe loáng thoáng cô bị thua lỗ trong làm ăn, nhưng đến mức như cô bây giờ thì tôi không tưởng được. Cô đến nhà tôi bằng một chiếc xe gắn máy đại loại đời 78 hay 81 gì đó, trên mình khoác lùng bùng chiếc áo mưa mỏng tanh. Tôi đón cô tận cửa sân ngoài. Tôi thấy mặt và tay cô tái đi vì ướt và lạnh. Nước da trắng mịn màng của cô Việt kiều xứ lạnh cũng không còn, thay vào đó là một gương mặt dãi dầu sạm đi vì mưa nắng. Những lời gay gắt định trút ra với cô tôi nén lại bởi không đành; rồi nỗi bực dọc cũng biến đi đâu mất. Cô là ái nữ của một gia đình doanh gia nổi tiếng thời Sài Gòn cũ, hiện cả nhà cô đang định cư ở nước ngoài. Tôi quen biết ba và má của cô. Cô tốt nghiệp kiến trúc sư đạt loại giỏi nhất, cô quay về Việt Nam làm việc ở những công ty tiếng tăm, tầm cỡ. Trong công việc, cô không chỉ giỏi về chuyên môn mà còn quyết đoán, sắc sảo. Những người chủ đã từng được cộng tác với cô rất nể và trân trọng cô. Ở TP.HCM, có một số công trình do cô đảm nhận. tôi không coi đó là công trình mà là những tác phẩm nghệ thuật và đó là lý do mà tôi tìm đến với cô. Khi nói về gỗ, đá, gạch, màu sắc, mắt cô mơ màng, lòng cô say đắm. Nếu người nghe không chủ động dứt câu chuyện thì cô có thể nói về những việc đó suốt ngày.
Cô làm thuê mà thu nhập nhiều như làm chủ, sinh hoạt và tiêu xài rất cao cấp. Cô có nhiều mối quan hệ xã hội thuộc đẳng cấp cao trong giới doanh nhân. Nhưng, cô luôn thể hiện sự không bằng lòng với những gì mình đang có. Sau khi “người làm thuê số 1” tích lũy được một số vốn tương đối, cô bắt đầu nói xa gần về những người chủ mà cô cho là …bóc lột. Cô tin rằng, cô làm nhiều hưởng ít trong khi người chủ lại làm ít hưởng nhiều. Và theo cô, chính cô chứ không ai khác, là người làm ra lợi nhuận cho công ty và điều này giúp những người chủ tồn tại trong thương trường. Cô tin rằng người sắc sảo, thông minh, có nghề chuyên môn cao cấp như cô rất quý và hiếm trên thương trường, nếu làm ở đâu là thắng ở đó!
Cô còn nói thêm: “Làm chủ doanh nghiệp thì có gì mà khó, chỉ cần gặp thời là phất rất nhanh”. Nói là làm! Cô đã tách ra khỏi doanh nghiệp mà cô đang cộng tác để sớm được làm chủ một công ty riêng – một công ty đúng với ngành nghề của những người chủ cũ. Bởi cô nuôi hy vọng điều đó sẽ giúp cô lôi kéo được những khách hàng quen thuộc ở những nơi cô đã từng làm việc Nhưng may mắn và thời vận không đến với cô như mong đợi.
Cô tâm sự, gần một năm qua cô điêu đứng, tất cả những gì tích lũy được từ hồi còn làm thuê đã đội nón ra đi mà cô không hiểu vì sao. Cô cũng không phác ý tưởng một công trình kiến trúc nào cho ra hồn kể từ ngày cô tách ra làm chủ. Đầu óc của cô cứ xà quần với những con số tính toán lỗ, lời. Hợp đồng của công ty cô ký với các đối tác không thực hiện được, dần dần chẳng ai thèm ký với công ty của cô nữa. Người ta nợ, cô không đòi được; cô nợ người ta, không trả được và vì thế nó lộn tùng phèo lên làm cô đuối. Cuối cùng, ngân hàng đến phát mãi nhà, chủ nợ xiết xe, cộng sự lấy đi tất cả những gì có thể lấy được để trừ lương vì cô không thể trả cho họ, cô phủi tay, mất trắng! Cô nói, cô không có ai để chia sẻ cô không dám về gia đình và, cả người bạn trai (nước ngoài) sắp kết hôn cũng rời bỏ cô. Cô cứ hỏi đi hỏi lại: tại sao tôi điều hành kinh doanh thanh thản như thế?…
Tôi thì thầm với cô: “Em nghĩ sao, nếu một ngày nào đó bỗng nhiên chị chối bỏ nghề điều hành kinh doanh của mình rồi thích làm nghề giống như em, nghĩa là vẽ và xây nhà cho người ta ở? Vô phúc cho gia đình nào ở trong căn nhà do chị vẽ và xây, và rồi chị sẽ lâm vào hoàn cảnh điêu đứng như em bây giờ…”. Mỗi người chỉ có thể làm tốt với sở trường của mình, vì đó là sự phân công công bằng của xã hội. Kinh doanh là một nghề khó, làm chủ doanh nghiệp lại còn khó hơn, vừa phải điều hành kinh doanh, vừa phải chịu trách nhiệm trước đồng vốn của mình và cuộc sống của nhiều con người gắn bó với doanh nghiệp. Để trụ được vững vàng ở thương trường, nhiều người chủ doanh nghiệp đã sử dụng hết khả năng, sở trường, tâm tư, tình cảm có khi quên cả bản thân vì sự nghiệp kinh doanh.
Đó không phải là điều mới mẻ gì, cách đây hơn hai ngàn năm trăm năm. Đức Phật – người đã bỏ tất cả những gì mà cuộc đời cho là đáng tìm kiếm để một mình vào rừng đi tu, trở thành Phật – đã từng dạy đệ tử mình về những bổn phận cần ý thức rõ giữa đời này, trong đó có mối quan hệ giữa người chủ và người làm. Đức Phật nói với một người học trò trong bản kinh Giáo Thọ Thi Ca La Việt (Singalovada sutta), đại ý rằng, có năm điều mà người chủ nên nhớ trong quan hệ với nhân viên, người làm thuộc quyền của mình: giao việc đúng theo khả năng của từng người, lo đủ cái thuở và tiền lương cho người làm, giúp đỡ thuốc men và các điều trị khác khi người làm bị bệnh, chia sẻ các cao lương mỹ vị với người làm và thỉnh thoảng cho họ nghỉ phép. Cũng trong quan hệ đó, người làm có năm điều cần nhớ trong quan hệ với người chủ của mình. Đó là: thức dậy trước chủ, đi ngủ sau chủ, tự bằng lòng với các phần được phân, làm tốt các công việc được giao và đem lại tiếng tốt cho người chủ. Mỗi người có một vai trò, vai trò đó không phải là điều bất biến, mà luôn thay đổi. Tuy nhiên, sự thay đổi đó phải cần có đủ duyên, đủ đều kiện.
Tôi khuyên cô hãy dành thời gian để tĩnh tâm, chiêm nghiệm lại đoạn đời đã qua, sau đó làm thủ tục giải thể công ty rồi quay trở lại với ngành nghề chuyên môn của mình, nghĩa là đi làm thuê như trước. Có một điều nhỏ tôi đã lưu ý với cô: “Chẳng ai muốn gắn bó lâu dài và sống hết lòng với những người có tham vọng đứng núi này trông núi nọ”; tôi còn nói thêm, điều này không chỉ áp dụng trong thương trường. Tôi mời cô ở lại ăn buổi cơm chiều, cô vừa ăn vừa khóc, nước mắt rơi xuống chén cơm. Tôi cứ để cho cô khóc cho thỏa rồi cô sẽ bình tĩnh lại. Tôi tin, cô còn cơ hội làm lại và cuộc đời sẽ mỉm cười với cô, bởi cô đã có một nghề nghiệp rất vững vàng và tuổi đời chưa tới 40.
