Đình Chu Quyến đã góp phần tạo thành một giá trị phong cách kiến trúc nổi bật ở một xứ nằm phía Tây Thăng Long, xứng với câu thành ngữ tục ngữ: "Cầu Nam – chùa Bắc – đình Đoài"
Đình Chu Quyến thờ thành hoàng làng là Nhã Lang Vương – con của Hậu Lý Nam Đế (Lý Phật tử – Người con Phật họ Lý).
Đình thường được người dân ở đây gọi là đình Chàng vì xưa đình vốn thuộc làng Chu Chàng, xã Châu Chàng, tổng Châu Chàng, phủ Quảng Oai, trấn Sơn Tây.
Với những giá trị độc đáo trong nghệ thuật kiến trúc và lịch sử văn hóa, từ năm 1962, đình đã được Bộ Văn hóa thông tin xếp hạng là một trong những di tích văn hóa lịch sử đặc biệt quan trọng của Quốc gia.
Là ngôi đình lớn nhất xứ Đoài, đình Chu Quyến nằm ở địa thế rất đẹp thuộc địa phận làng Chu Quyến – ngôi làng hiền hòa ven đê sông Hồng, phía xa xa là đỉnh núi BaVì hùng vĩ.
Đình được thiết kế chỉ gồm một tòa đại đình trông rất sừng sững và bề thế gồm ba gian, hai chái, không có một công trình phụ trợ, bổ sung nào.
Như hầu hết các ngôi đình cổ xứ Đoài, đình Chu Quyến có bộ mái đình xòe rộng ra bốn phía, chiếm tới hơn 3/4 toàn thể ngôi đình nhưng lại lan rộng xuống thấp nên càng làm tăng thêm vẻ vững chãi, bề thế. Bù lại, các đầu đao của mái đều được uốn cong vươn lên làm cho ngôi đình trở nên nhẹ nhàng, thanh thoát và duyên dáng gấp bội phần.
Với diện tích sàn 395 m2, kết cấu khung gỗ chồng rường truyền thống, với đầy đủ 6 hàng cột: 2 hàng cột cái (đường kính 60-81 cm), 2 hàng cột quân (50 cm), 2 hàng cột hiên (50 cm), đối xứng với nhau qua trục dọc nhà. Khung cột kiểu "Thượng thu hạ thách". Bốn cột cái lớn gian giữa (chính điện) có đường kính tới 81 cm. Hai đầu hồi cũng có 1 hàng cột hiên ở mỗi hồi, quay vuông góc với hàng cột cái, và các cột hiên này nằm cùng trục dọc với 6 hàng cột dọc. Hàng cột hiên đỡ hệ thống kẻ bẩy ở 4 phía mặt đình. Các kẻ hiên được nối liền, gác lên các cột quân. Nối giữa các đỉnh cột quân với cột cái, là các rường cụt, và cột cái với nhau là hệ thống xà, vì kèo giá chiêng kiểu chồng rường con nhị. Trên hệ kết cấu khung gỗ: kẻ bảy, rương cụt, ván nong (ván măng), là những tác phẩm điêu khắc dân gian tinh xảo, miêu tả các cảnh chọi gà, gảy đàn, hát múa dân gian, người cưỡi hổ, cưỡi ngựa, các họa tiết trang trí linh vật như: phượng mẹ và đàn phượng con, rồng là đề tài chủ đạo ở đây và được thể hiện bằng nhiều cách khác nhau.
Các tác phẩm được chạm khắc bằng gỗ trong đình cũng hết sức cầu kỳ, tinh xảo và độc đáo. Những đề tài, khung cảnh vốn quen thuộc hàng ngày trong đời sống của người cư dân nông nghiệp như cảnh làm ruộng, chọi gà, người đánh đàn, người cưỡi hổ, người dắt voi, múa hát… được tái hiện hết sức đặc sắc, sống động.
Kết cấu nóc là kiểu 4 mái dốc (hai mái dốc chính và hai mái phụ vuông góc che 2 trái và 2 hiên đầu hồi), với 4 đầu đao vút cong thanh thoát ở 4 góc mái. Trên mái là hệ thống tượng điêu khắc bằng gốm thể hiện các linh vật: con xô, con kìm nóc (cá hóa rồng) trên các bờ nóc, góc mái, đầu đao.
Đình Chu Quyến là một ngôi đình cổ hiếm hoi có nhiều tác phẩm trang trí đặc sắc được thể hiện cả trên đất nung và trên gỗ. Những con giống làm bằng đất nung được trang trí trên các đầu nóc, đầu đao của đình rất ấn tượng. Hình ảnh mây lửa mềm mại, hình tượng con lân, đầu rồng mắt to, trợn tròn, miệng há rộng hướng về các đao lửa trên bờ guột của đình thể hiện tài năng sáng tạo cao độ của người Việt xưa.
Bước vào tham quan đình, người xem cũng dễ dàng nhận thấy, các cột ở ngôi đình này đều rất to, chắc chắn; đặc biệt chiếc cột cái có chu vi tới hơn 2,4m. Dân gian có câu ví quen thuộc: “To như cột đình Chàng”.
Nhiều nhà nghiên cứu đã đánh giá rằng: Các hình chạm trang trí được người nghệ sỹ dựng đình Chu Quyến bố trí hết sức cầu kỳ với những mảng chạm nông, bố cục đăng đối xen với kỹ thuật chạm "lộng,” chạm “kênh” tạo ra nhiều lớp hình khối phong phú tạo sự tương quan về khoảng cách và ánh sáng rất vừa phải, hợp lý.
Giá trị văn hóa lịch sử của đình Chu Quyến còn được thể hiện ở những thần tích và một số di vật cổ, đặc biệt là những đạo sắc phong của các triều Lê Trung Hưng, Tây Sơn và triều Nguyễn phong thần cho Nhã Lang Vương còn được lưu giữ đến tận ngày nay.
Hàng năm cứ vào ngày 13-15 tháng Giêng, người dân địa phương lại mở lễ hội tại đình để tưởng nhớ công đức của thành hoàng làng Nhã Lang Vương. Ngoài các nghi thức tưởng nhớ thành kính, tại lễ hội còn có nhiều trò chơi dân gian như đánh cờ, vật dân tộc, ca hát thu hút đông đảo người dân trong vùng tham gia.
Đình Chu Quyến là một không gian kiến trúc mở, không có hệ thống ván nong và cửa Bức bàn bao quanh 4 phía hàng cột hiên, thay vào đó là một hệ lan can thấp bao quanh hệ sàn gỗ. Sàn gỗ ở độ cao cách mặt đất 0,8 m, với 3 cấp để dân làng ngồi theo thứ bậc (thế thứ) chức sắc và tuổi tác, mỗi khi sinh hoạt cộng đồng làng xã.
Hậu cung, nơi thờ thành hoàng làng là Nhã Lang, cũng không được làm tách riêng, mà nằm ngay trong gian giữa (chính điện), tại vị trí các cột cái và cột quân phía sau gian trung tâm tòa đại đình, và được quây kín cố định, tạo không khí thần bí và trang nghiêm.
Nhằm bảo tồn, lưu giữ lâu dài giá trị nghệ thuật đặc sắc của ngôi đình Chu Quyến, năm 2007, Bộ Văn Hóa thông tin đã thực hiện Dự án trùng tu, tôn tạo đình Chu Quyến, với những kỹ thuật trùng tu di tích hiện đại. quyết định đầu tư tới 17 tỷ đồng để thực hiện dự án này.
Khảo sát năm 2007, trước khi trùng tu, tình trạng đình Chàng sau 400 năm rất nguy cấp: 48 cột (toàn bộ số cột của đình) đều bị tiêu tâm (ruỗng lõi), trong đó có 1 cột cái bị mục ruỗng tới 90% đã từng được gia cố bằng biện pháp đổ bê tông vào lõi. Toàn bộ kết cấu gỗ của đình bị 17 loại nấm gỗ xâm hại. Mái ngói qua nhiều đợt trùng tu trong 400 năm pha tạp nhiều loại ngói khác nhau (51 loại).
Quá trình trùng tu đã giữ nguyên gần như tất cả phần vỏ các cây cột bị tiêu tâm, và gia cố lõi của chúng chính bằng vật liệu gỗ, đảm bảo giữ nguyên trạng dáng vẻ kiến trúc, màu sắc và chất cảm vật liệu như nguyên bản, mà vẫn tăng cường được sự bền vững của di tích. Viện Bảo tồn di tích đã xử lý hết các loại nấm mốc gây hại cho các cấu kiện gỗ, thay thế toàn bộ số ngói nung bị mục nát trên mái đình bằng loại ngói nung đúng theo phương pháp nung truyền thống bằng rơm và với cùng một chất đất tương đồng với loại ngói cổ có ở mái đình.
Riêng 2 cái cột bị hỏng nặng phải thay thế bằng cột gỗ lim mới, những người trùng tu đã chế tạo bề mặt giống như các cột cũ còn lại của đình, 2 cấu kiện cột hỏng được xử lý nấm mốc, và trưng bày ngay tại sân đình. Sau 3 năm tiến hành tu bổ tôn tạo, Đến năm 2010 dự án trùng tu di tích đình Chu Quyến đã hoàn thành và được đánh giá là thành công.Đình Chu Quyến đã hồi sinh.
Đặc biệt sau khi hoàn thành, dự án tu bổ tôn tạo đình Chu Quyến đã được Hiệp hội kiến trúc sư quốc tế (UIA) trao giải thưởng về bảo tồn di sản kiến trúc năm 2010 khu vực châu Á và châu Đại Dương.
Bất kể một di tích văn hóa nào được trùng tu sẽ không bao giờ đạt được kết quả tốt đẹp, hoàn mĩ giữ nguyên vẹn 100% các giá trị mà cha ông để lại. Đạt được 70% đã là rất quý. Nhưng việc trùng tu đình Chu Quyến đạt được hơn 80% (!)
Tại triển lãm quốc tế những trường hợp bảo tồn di sản kiến trúc ở châu Á (từ ngày 28-9 đến 2-10-2010), dự án trùng tu đình Chu Quyến đã vượt qua 33 dự án của 14 quốc gia với số phiều bầu cao nhất của các nhà chuyên môn xuất sắc và các học giả có uy tín trong lĩnh vực kiến trúc để nhận giải thưởng lớn do Hiệp hội Kiến trúc sư quốc tế (UIA) trao tặng, với ý nghĩa đình Chu Quyến được trùng tu trên cơ sở sử dụng kỹ thuật tân tiến nhưng không xa rời yếu tố gốc, vẫn thể hiện nét đẹp cổ xưa của ngôi đình.
Với những kết quả đạt được, đình Chu Quyến không chỉ là công trình tôn tạo tu bổ di tích đầu tiên gây tiếng vang và đạt giải thưởng lớn của quốc tế, mà dự án đã thực hiện theo bài bản khoa học với một quy trình kỹ thuật chuyên ngành, bước đầu xây dựng nên những chuẩn mực, quy trình kỹ thuật, tiêu chuẩn định mức trong công tác bảo tồn, trùng tu di tích ở nước ta./.
Nhón phóng viên Phattuvietnam.net xin giới thiệu chùm ảnh về đình Chu Quyến chụp ngày 15/4/2012.
